جشن شهریورگان یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین جشن‌های ایران باستان است که در روز چهارم ماه شهریور برگزار می‌شد و مفاهیمی همچون احترام به پدر، پاسداشت شهریاری، و یادبود شخصیت‌های برجسته تاریخ ایران را در خود جای داده بود. این جشن باستانی با آداب و رسوم مذهبی و اجتماعی همراه بود و علاوه بر جنبه آیینی، نقش مهمی در زندگی کشاورزان، خانواده‌ها و جامعه داشت. شهریورگان نه تنها جشنی برای شادی و سرور بود، بلکه فرصتی برای تأمل در فضایل اخلاقی، ترویج همبستگی اجتماعی و سپاسگزاری از نعمت‌های پروردگار محسوب می‌شد.

مفهوم و اهمیت جشن شهریورگان

شهریورگان از جمله دوازده جشن بزرگ سال ایرانیان باستان به شمار می‌آمد و به «آذر جشن» نیز شهرت داشت. این جشن در روزی برگزار می‌شد که نام روز و ماه با هم مطابقت داشت؛ یعنی چهارم شهریورماه در گاه‌شماری زرتشتی. شهریور، یکی از شش امشاسپند دین زرتشت، نماد فرمانروایی نیرومند الهی، مهربانی و عدالت بود و ایرانیان باور داشتند که رعایت آیین‌های این روز، هم به سلامت جامعه و هم به تقویت فضایل اخلاقی افراد کمک می‌کند.

مردم در این روز آتش می‌افروختند، نیایش می‌کردند و با صرف خوراکی‌های ویژه و گردهمایی خانوادگی جشن می‌گرفتند. هم‌زمان، به فقرا و نیازمندان کمک می‌کردند و به پادشاهان دادگر تبریک و شادباش می‌گفتند. این آیین‌ها نشان‌دهنده پیوند عمیق بین زندگی روزمره، ارزش‌های اخلاقی و باورهای مذهبی در ایران باستان بود.

شهریورگان و زادروز کوروش کبیر

یکی از وجوه مهم شهریورگان، گرامیداشت زادروز داراب شاهنامه است که برخی مورخان او را با کوروش کبیر، پادشاه بزرگ هخامنشی، برابر می‌دانند. بنا بر این دیدگاه، شهریورگان به‌نوعی روز تولد کوروش کبیر نیز محسوب می‌شود و در ایران باستان به پاسداشت مقام پدر و شهریاری آرمانی گرامی داشته می‌شد. این جشن به مردان و پدران یادآوری می‌کرد که مسئولیت هدایت خانواده و جامعه نه تنها بر پایه قدرت، بلکه بر پایه فضایل اخلاقی و عدالت استوار است.

مرگ مانی پیامبر و بعد دینی شهریورگان

شهریورگان با روز وفات مانی، پیامبر صلح‌جوی ایرانی، نیز همزمان است. مانی که بنیان‌گذار آیین مانوی بود، آموزه‌های خود را درباره صلح، اخلاق و عدالت در سراسر ایران و حتی فراتر از آن گسترش داد. آیین او حدود هزار سال در گستره وسیعی از اروپا تا شرق آسیا پیروانی داشت. روز وفات مانی، در شهریور روز ماه شهریور سال ۲۷۶ میلادی، با آیین‌های ویژه جشن گرفته می‌شد و زرتشتیان نیز این روز را به‌عنوان روز عروج روح به سوی نور اهورامزدا جشن می‌گرفتند. این همزمانی نشان‌دهنده ترکیب باورهای ملی و مذهبی در جشن شهریورگان است و اهمیت آن را دوچندان می‌کند.

شهریورگان، جشن کشاورزان و سرخرمن

شهریورگان نه تنها جنبه آیینی و اخلاقی داشت، بلکه برای کشاورزان نیز اهمیت ویژه‌ای داشت. این روز به‌عنوان «جشن سرخرمن» شناخته می‌شد و با جمع‌آوری محصول، شکرگزاری از نعمت‌های کشاورزی و آماده‌سازی زمین برای کشت پاییزه همراه بود. کشاورزان با پایکوبی، آتش‌افروزی و نیایش، سپاس خود را به درگاه اهورامزدا اعلام می‌کردند و آغاز فصل جدید کشاورزی را جشن می‌گرفتند. چنین آیین‌هایی نشان‌دهنده پیوند انسان با طبیعت و تقدیر از منابع زمین بود که در فرهنگ ایرانی باستان ارزش والایی داشت.

معنای واژه شهریور و جایگاه امشاسپند

واژه «شهریور» در اوستا به صورت «خشتر وئیریه» آمده و به معنای «شهریاری آرمانی» یا «کشور آرزو شده» است. این واژه هم معنای زمینی دارد و هم معنای معنوی: از یک سو نگهبان فلزات و ابزارهای جنگی، و از سوی دیگر نماد قدرت، عدالت و شهریاری مطلقه اهورامزداست. شهریور به عنوان یک امشاسپند مردگونه، نماد شهریاری بر اراده و نفس انسان نیز محسوب می‌شود و به همین دلیل در گاه‌شماری ایرانیان باستان این روز را به پاسداشت مقام پدر اختصاص دادند.

آیین‌ ها و مراسم شهریورگان

مردم در روز شهریورگان به آتش‌افروزی در خانه و آتشکده‌ها می‌پرداختند، اسپند و کندر می‌سوزاندند و با نیایش و شکرگزاری، از پروردگار برای نعمات زندگی تشکر می‌کردند. در خانه‌ها و معابد، مهمانی و صرف خوراکی‌های ویژه برگزار می‌شد و فقرا و نیازمندان اطعام می‌شدند. برخی از آیین‌ها شامل نو کردن ابزارهای فلزی و صنایع دستی، پایکوبی و شادی بود. این سنت‌ها بیانگر احترام عمیق ایرانیان به طبیعت، جامعه و ارزش‌های اخلاقی بوده و امروز نیز در میان زرتشتیان، هرچند محدود، حفظ شده است.

شهریورگان در تقویم و گاه‌ شماری

در گاه‌شماری ایرانی، روز چهارم هر ماه با نام همان ماه مطابقت دارد و وقتی نام روز و ماه یکی شود، جشن برگزار می‌شد. شهریورگان نمونه‌ای از این جشن‌هاست که در چهارم شهریورماه برگزار می‌شد و با پایان تابستان و آغاز تغییرات فصلی مرتبط بود. این روز همچنین با کشاورزی، پاسداشت پدران و یادبود شخصیت‌های بزرگ تاریخی مانند کوروش کبیر و مانی پیامبر پیوند داشت.

نتیجه‌ گیری

شهریورگان نه تنها جشنی ملی و باستانی است، بلکه پیوندی عمیق بین دین، اخلاق، خانواده و کشاورزی در ایران باستان ایجاد می‌کرد. این جشن یادآور شهریاری، فضایل اخلاقی و شکرگزاری از نعمت‌های خداوند است و با بازخوانی آیین‌ها و سنت‌های آن، می‌توان میراث فرهنگی ارزشمند ایران باستان را برای نسل‌های آینده حفظ کرد. شهریورگان یادآور احترام به پدر، پاسداشت بزرگان و شادمانی از زندگی و طبیعت است و به ما می‌آموزد که فرهنگ و تاریخ را می‌توان با جشن و آیین‌های اجتماعی و معنوی به زندگی روزمره پیوند زد.