دریاچه ارومیه، نگین آبی ایران، طی سالهای اخیر با کاهش شدید سطح آب و تهدید به خشک شدن مواجه بوده است. با وجود بارشهای اخیر، وضعیت این دریاچه همچنان شکننده است و تنها افزایش موقت تراز آب نمیتواند آن را به شرایط پایدار بازگرداند. برای احیای این پهنه آبی باید تصمیمهای سخت مدیریتی و برنامهریزی بلندمدت اتخاذ شود تا اثرات تغییرات اقلیمی و فشارهای انسانی کنترل شوند.
وضعیت فعلی دریاچه ارومیه و تاثیر بارش ها
بارشهای اخیر در نقاط مختلف کشور امیدی موقت به احیای دریاچه ارومیه بخشیده است. ویدیوهایی که از سطح دریاچه منتشر شده، نشان میدهد که آب در کمارتفاعترین نقاط، به ویژه محدوده زیر پل شهید کلانتری، جمع شده است. با این حال، این افزایش آب موقت است و هنوز شرایط کلی دریاچه نگرانکننده است.
محمد کوهانی، پژوهشگر حوزه آب و دبیر شبکه ملی محیطزیست سازمانهای مردم نهاد جوانان کشور، توضیح میدهد که این بارشها تنها وضعیت کوتاهمدت را بهبود بخشیدهاند و در مقایسه با تراز بلندمدت دریاچه، تغییر اساسی ایجاد نکردهاند. این بدان معناست که بدون مدیریت صحیح، حتی بارشهای بیشتر نیز نمیتواند بازگشت کامل دریاچه را تضمین کند.
مهار ریزگردهای نمکی و اهمیت بارش ها
یکی از اثرات مثبت بارشها کاهش انتشار ریزگردهای نمکی است. وقتی ذرات نمک خیس و سنگین شوند، باد توانایی جابهجایی آنها را ندارد و به این ترتیب خطر ریزگردها برای مناطق اطراف کاهش مییابد. با این حال، این وضعیت تنها کوتاهمدت است و باز هم نیاز به مدیریت منابع آب و کنترل برداشتها وجود دارد.
مدیرعامل آب منطقهای اعلام کرده که عمق آب دریاچه به حدود ۴۰ سانتیمتر رسیده است، اما در کل پهنه دریاچه همچنان بخشهای وسیعی خشک است. این موضوع نشان میدهد که تنها با بارش، نمیتوان بحران را بهطور کامل کنترل کرد و اقدامات انسانی و مدیریتی ضروری است.
تاثیر توسعه کشاورزی و معیشت بر کاهش منابع آب
افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی و صنایع در حوضه دریاچه ارومیه، مصرف آب را به شدت افزایش داده است. حتی در سالهایی که بارشها فراتر از حد نرمال بود، مدیریت ناکافی و برداشتهای بیش از حد باعث شد که آب جمع شده دوباره از دست برود.
محمد کوهانی بیان میکند که بخش عمدهای از آب که باید به دریاچه منتقل شود، در مسیر کشاورزی و فعالیتهای صنعتی از دست میرود. بنابراین، بدون اصلاح شیوههای آبیاری و کنترل برداشتهای غیرمجاز، بازگشت کامل دریاچه ارومیه امکانپذیر نخواهد بود.
دریاچه ارومیه از پهنه ای چند هزار ساله به یک دریاچه فصلی
تحقیقات نشان میدهد که با تغییرات اقلیمی، افزایش دما و تبخیر بالا، دریاچه ارومیه به دریاچهای فصلی بدل شده است. حتی بارشهای بسیار زیاد نیز به دلیل مدیریت ناکافی و مصرف بیش از حد آب در بخش کشاورزی، نمیتواند تضمینکننده احیای کامل باشد.
کوهانی تأکید میکند که اگر ذخایر پشت سدها در وضعیت پایدار نباشد، حتی بارشهای نرمال نیز نمیتواند تراز اکولوژیک دریاچه را حفظ کند و این پهنه آبی عملاً به یک دریاچه فصلی تبدیل خواهد شد.
اقدامات ضروری برای بازگرداندن آب به دریاچه
برای بازگشت نسبی حیات به دریاچه ارومیه، باید تصمیمهای مدیریتی سخت اتخاذ شود:
مسدود کردن سردهنه کانالهای آبیاری متصل به رودخانهها تا روانآبها به زمینهای کشاورزی نرسند و به سمت دریاچه هدایت شوند
- مدرنسازی شیوههای آبیاری کشاورزان و کاهش هدررفت آب
- مقابله جدی با حفاران چاههای غیرمجاز و کنترل برداشتهای غیرقانونی
- محدود کردن توسعه بالادستی اراضی دیم و مدیریت مصرف منابع آب
بدون این اقدامات، حتی با بارشهای خوب نیز دریاچه قادر به احیا کامل نخواهد بود.
احیای کامل دریاچه؛ امکان پذیر یا محال؟
تعریف سنتی احیای دریاچه ارومیه نیازمند جمع شدن حدود ۱۶ میلیارد مترمکعب آب در آن است تا تراز نرمال و حد اکولوژیک حاصل شود. با توجه به کاهش بارشها، افزایش دما و تبخیر بالا، تحقق این هدف در شرایط فعلی تقریباً غیرممکن است. کارشناسان توصیه میکنند که تعریف احیا بازنگری شود و سیاستها به سمت سازگاری با تغییرات اقلیمی و حفظ محیطزیست هدایت شوند.
کوهانی در پایان یادآوری میکند که افزایش دمای منطقه از دهه ۷۰ تاکنون حدود دو درجه بوده و هر درجه افزایش دما باعث تبخیر چند صد میلیون مترمکعب آب میشود. بنابراین، هماهنگی با شرایط جدید اقلیمی و اتخاذ استراتژیهای بلندمدت برای مدیریت منابع آب ضروری است، در غیر این صورت احیای دریاچه غیرممکن خواهد بود.
نتیجه گیری
دریاچه ارومیه، نگین آبی ایران، با وجود بارشهای اخیر هنوز در وضعیت شکنندهای قرار دارد. تنها افزایش موقت آب نمیتواند احیای کامل آن را تضمین کند. برای بازگشت نسبی حیات به این پهنه آبی، نیاز به مدیریت دقیق منابع آب، اصلاح شیوههای کشاورزی، کنترل برداشتها و سازگاری با تغییرات اقلیمی وجود دارد. بدون این تصمیمهای سخت مدیریتی، دریاچه ارومیه به یک دریاچه فصلی تبدیل خواهد شد و خطر زیستمحیطی و اقتصادی آن برای منطقه همچنان ادامه خواهد داشت.
